‘Op weg naar Braille’

Ontwerp voor braille

Toegankelijkheid

Voorwaarde voor het ontwerp was dat het goed moest aansluiten bij een hele specifieke doelgroep: oudere mensen die steeds slechter gaan zien als gevolg van zeer uiteenlopende oogaandoeningen. Sommigen zullen gebruik maken van een vergrotingsapparatuur en/of spraaktoepassingen, terwijl anderen problemen zullen hebben met kleurwaarneming. In overleg met de deskundigen uit de werkgroep is er besloten om in ieder geval een royale letter te gebruiken (geen grootletter uitgave) en een audio versie beschikbaar te stellen.

Binnen de werkgroep zijn er drie blinde leden en om iedereen goed te betrekken moest ik ook zorgen dat het ontwerptraject op een toeganklijk manier zou gebeuren. Ik heb bijvoorbeeld alle ‘visuele’ proeven toegankelijk gemaakt door aparte tekstversies, inclusief toelichtingen over ontwerpelementen en fotografie. De vorm heb ik tastbaar gemaakt door het maken van dummy’s en de brailleonderdelen in braille geproefd.

Inhoud en vorm

Het boek is in twee delen gesplitst. Deel 1 bevat informatieve tekst en foto’s terwijl deel 2 bestaat hoofdzakelijk uit uitleg en instructie, aangevuld met braille voorbeelden en enkele oefeningen. Dit inhoudelijk verschil wordt voor de lezer duidelijk door het gebruik van twee aparte katernen, die los van elkaar gebonden zijn in één omslag.

Vanuit de werkgroep is er eerst een basisopzet ontwikkeld. In samenwerking met een communicatieadviseur is dit verder uitgewerkt. Met name bij deel 2 ligt de inhoud en ontwerp dicht bij elkaar, omdat ze gelijktijdig zijn ontwikkeld. Na alle proefronden is de eerste drukproef voorgelegd aan verschillende externe instellingen voor mensen met een visuele handicap. Hieruit volgde enkele interessante toevoegingen, die zeker een bijdrage hebben geleverd aan de kwaliteit van de inhoud en het ontwerp.

Het concept

De onderliggende referenties aan braille vormen de basis voor het ontwerp. Voor de paginastramien en indeling heb ik het principe van braille gebruikt, namelijk twee verticale rijen en drie horizontale rijen, die bij elkaar zes vaste posities vormen: boven, midden, onder en links, rechts. Deze zogenaamde ‘braillecellen’ worden op een rigide manier toegepast op een vaste stramien. Dit is terug te vinden in de twee tekstkolommen en in het gebruik van drie verticale gebieden voor de positionering van typografie en de behandeling van de fotografie.

Typografie

Vanuit de doelgroep heb ik veel aandacht besteed aan de leesbaarheid (letterkeuze, grootte, kolombreedte, woord- en letterspatie, interlinie) en aan een duidelijk structuur. Met verschillende letterproeven heb ik dit getest. Uiteindelijk is de keuze gevallen op Merriweather Sans (ontworpen door Eben Sorkin) in een royale corpsgrootte: een stevige letter met veel wit en een vrij grote x-hoogte, die goed leesbaar is met het blote oog en die niet vervomt wanneer een leeshulpmiddel wordt gebruikt.

Als tweede letter heb ik de Courier gebruikt, een monospaced typeface (ontworpen door Howard ‘Bud’ Kettler). Die heb ik ook voor andere NLBB projecten gebruikt, mede vanwege de interessante relatie met een brailletypemachine. Courier heb ik functioneel gebruikt, d.w.z. boven het braille en in precies dezelfde grootte. Op zo’n manier kan de lezer het braille letter voor letter volgen. Tegelijkertijd geeft dit een duidelijk beeld van hoe groot braille is (dit i.v.m. de vingertoppen) en hoe breed het loopt.

Braillefonts

Voor de vormgeving werkte ik met twee stramienen: één voor de geprinte tekst (zwartdruk) en één voor braille; die zijn in twee lagen op elkaar afgestemd. Vooraf heb ik verschillende braillefonts uitgetest, o.a. die van Apple, Sim en Marburg. Er wordt namelijk wereldwijd verschillende normen gehanteerd. De braille drukkerij werkt weliswaar zelf niet met een braillefont maar gebruikt wel een bepaalde grootte en maatvoering voor het instellen van hun programma’s en machines (letters en tekens worden automatisch omgezet naar braille tijdens het maken van de platen). Uiteindelijk kwam die van Marburg (gebruikt voor medicijn verpakkingen) het beste overeen met het drukwerk.

In het ontwerp heb ik een zogenaamd ‘gridversie’ van braille gebruikt (een ziende versie met de positie van de punten). Dit heb ik als hulpmiddel gebruikt bij de eerste braille­letters en later bij het alfabet. In overleg met een braille-expert heb ik een eigen versie ontwikkeld voor gebruik in het boek, omdat ik de bestaande versie niet zo duidelijk vond.

Kleurgebruik

Vanwege mogelijke oogaandoeningen, waarbij kleuren niet (goed) worden waargenomen, heb ik geen betekenis verleend aan een kleur, d.w.z. dat de infomatie niet afhankelijk is van kleur. Behalve in de fotografie, heb ik een minimaal aantal kleuren gebruikt.

Oorspronkelijk had ik blauw en rood als steunkleuren maar tijdens de proeffase kwam ik erachter dat rood problematisch kan zijn (minder goed leesbaar). Rood kan ervaren worden als een soort mosterd kleur of in andere gevallen als een grijs en dus enigzins wegvallen. Uit onderzoek bleek dat blauw één van de weinige kleuren is die in de meeste gevallen leesbaar blijft en als een blauw wordt waargenomen. Echter, als je om je heen kijkt zijn er vele voorbeelden van rode teksten en andere minder goed leesbare combinaties zoals zwart op rood of blauw met groen.

In begin van deel 1 en deel 2 heb ik volvlakken op een functioneel manier gebruikt – ze geven duidelijk deze beginpagina’s aan. Voor deel 2 was dit extra belangrijk. Dit katern ligt namelijk zo plat dat, voor iemand die slecht ziet, het witte papier nauwelijks te onderscheiden is van de achterflap (dit was goed te zien op de blanco bindmodellen). Op deze pagina’s en op het omslag heb ik een strook kleurblokken gebruikt: een serie herhalingen van zes blokjes (referentie naar een braillecel), die ik in andere ontwerpen voor de NLBB heb gebruikt. Ze geven niet alleen een subtiel accent maar staan ook direct in relatie tot de gedrukte en gebraillerde tekst (boven, midden, onder). Op de rug staan er zes blokjes, wederom in relatie tot de positionering van de tekst op het omslag.

Fotografie

Het gebruik van fotografie in het boek heeft verschillende functies; de foto’s zijn niet alleen sfeervol maar ook informatief. Alle foto’s laten het gebruik van braille zien in een bepaalde context, soms in combinatie met een citaat. Als serie vormen ze een mooie eenheid: sfeervol met een spel tussen scherp en onscherp en ze zijn allemaal letterlijk dicht op de huid, met details van vingers die braille lezen. Het gebruik van close ups, zonder teveel details, past bij verschillende oogaandoeningen en is een subtiele manier om associaties te leggen met verschillende leeftijden en achtergronden zonder mensen duidelijk in beeld te brengen.

Voor alle shoots ben ik samen met de fotograaf op pad geweest, als ondersteuning bij het brengen van specifieke situaties in beeld. Achteraf heb ik, in overleg met een braille-expert, de foto’s geselecteerd. Het was belangrijk dat de foto’s technische correct zouden zijn; denk aan het laten zien van de juiste vingerzetting tijdens het lezen van braille. Als onderdeel van het ontwerp staan alle foto’s op vaste posities in het stramien, net zoals bij braille zelf.